نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• محمد کشاورز بیضایی

دانشگاه تبریز

چکیده

تفأل به مثابه­ی ابزاری برای پیش­بینی و آگاهی از رویدادها و یا امور مخفی پیش رو، از دیرباز میان جوامع انسانی مرسوم بوده است. دیوان حافظ شیرازی، افزون بر جنبه­های ذوقی، هنری و ادبی، دارای جنبه­ی تفألی در میان طبقات اجتماعی نیز بوده است. بُعد تفألی آن در میان طبقه­ی حاکمیّت، از موضوعات قابل­درنگ است که بررسی آن می‌تواند انگیزه­های دست­اندرکاران و کنشگران عالم سیاست به تفأل با شعر حافظ، و کاربست آن را در امور مختلف تبیین و روشن نماید. نظر به اهمیت بحث، این جستار با روشی توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر متون تاریخ­نگاری، عوامل تفأل طبقه­ی حاکمیّت با دیوان حافظ شیرازی و کارکردهای آن را در کانون توجه خود قرارداده است. یافته‌های این پژوهش نشان می­دهد: تفأل با دیوان حافظ، چونان دریچه­­ای گشوده به عالم غیب از جانب طبقه­ی حاکم، بنا به دلایلی، نظیر باور به لسان­الغیب­بودن خواجه­ی شیراز، تقدّس، تأویل­پذیری و ایهام مناسب اشعار وی، همچنین ادب­دوستی و رویکرد ذوقی حاکمان و دیوانیان، متداول و مرسوم بوده و کارکردهای مختلفی ازجمله: پیش‌بینی و ­آگاهی از امور فعلی و پیش رو، تأثیر روانی و کنشگری در برخی رویدادهای تاریخی و درعین­حال نقش تفنّنی و سرگرمی داشته است. در این میان، وجه­ روانی و کنشگری تفأل با دیوان حافظ، یکی از شگفت­انگیزترین کارکردهای آن در رویدادهای تاریخی است. به­طوری­که شعر حافظ، خود به­عنوان عنصری مولّد و کنشگر، در خدمت عاملان انسانی تاریخ قرارگرفته و سمت­وسوی برخی از رویدادهای تاریخی را شکل داده است.

کلیدواژه‌ها

• تفأل
• دیوان حافظ
• طبقه‌ی حاکم
• فال حافظ